فرهنگ عاشورا(11)

شجاعت

دلاورى و بى‏باكى براى مقابله با دشمن و نهراسيدن از خطرها و اقدامهاى دشوار يكى‏از بهترين ملكات اخلاقى است كه در حسين بن على‏«ع‏»و ياران شهيدش و اسيران آزادى‏بخش جلوه‏گر بود.ريشه روح حماسى در ميدانهاى نبرد،خصلتهاى فرد و زمينه‏هاى‏تربيتى اوست. وراثت‏خانوادگى نيز در شجاع بودن افراد مؤثر است.
قيام كربلا از نخستين مراحلش تا پايان آن،صحنه‏هاى بروز شجاعت بود.قاطعيتى كه‏امام حسين‏«ع‏»در ابراز مخالفت با يزيد و امتناع از بيعت داشت،تصميم به حركت به‏سوى كوفه و مبارزه با يزيديان،متزلزل نشدن روحيه از شنيدن اخبار و اوضاع داخل كوفه،اعلام آمادگى براى نثار خون در راه احياى دين،نهراسيدن از انبوه سپاهى كه آن حضرت‏را در كربلا محاصره كردند،قيام افتخار آفرين مسلم بن عقيل در كوفه،رسوا ساختن امويان‏توسط قيس بن مسهر در حضور والى كوفه و عامه مردم،رزم‏آوريهاى سلحشورانه وبى‏نظير امام حسين‏«ع‏»و سربازان و خاندانش،جنگ نمايان عباس و على اكبر و قاسم ويكايك اولاد على و فرزندان عقيل،خطبه‏هاى زينب و سجاد«ع‏»در كوفه و شام و...
صدها صحنه حماسى،همه جلوه‏هايى از شجاعت است كه از الفباى‏«فرهنگ‏عاشورا»است. خاندان پيامبر در شجاعت و قوت قلب و دليرى نمونه بودند و آنچه دردلشان نبود،هراس از دشمن بود.ميدانهاى جنگ در زمان رسول خدا و پس از او درجنگهاى جمل،صفين و نهروان، نشان دهنده شجاعت آل على است.
امام سجاد«ع‏»در خطبه خويش در كاخ يزيد،شجاعت را از جمله خصلتهاى‏برجسته‏اى بر شمرد كه خداوند به آن دودمان بخشيده است:«اعطينا العلم و الحلم والسماحة و الفصاحة و الشجاعة...».[1] اين شجاعت،هم در گفتار و زبان آورى بود،هم درمواجهه با خصم و نبرد با دشمن و يك تنه به درياى سپاه تاختن و هم در تحمل مصائب وشدايد و خود را نباختن و خوارى نپذيرفتن.شجاعت‏حسين و يارانش را دوست ودشمن ستوده‏اند.دستور عمر سعد براى حمله عمومى و سنگباران كردن مبارزان جبهه‏امام،نشان دلاورى آنان و بزدلى سپاه كوفه بود.حميد بن مسلم كه راوى صحنه‏هاى‏كربلاست مى‏گويد:به خدا سوگند هيچ محاصره شده‏اى در انبوه مردم را كه فرزندان وخاندان و يارانش كشته شده باشد،همچون حسين بن على نديده‏ام كه قويدل و استوار وشجاع باشد.مردان دشمن او را محاصره مى‏كردند،او با شمشير بر آنان حمله مى‏آورد وهمه از چپ و راست مى‏گريختند.شمر چون چنين ديد،به نيروهاى سواره دستور داد تابه پشتيبانى نيروهاى پياده شتابند و امام را از هر طرف تيرباران كنند:«فو الله ما رايت‏مكثورا قط قد قتل ولده و اهل بيته و اصحابه اربط جاشا و لا امضى جنانا منه عليه‏السلام...»[2] گر چه در برخى منابع تاريخى و مقتلها آمار كشته‏هاى دشمن كه در حملات‏ياران جبهه حسين كشته شدند،مبالغه آميز و باور نكردنى نقل شده است و همه آنها رانمى‏توان پذيرفت،ولى آنچه بى‏شك ثابت است و غير قابل انكار،شجاعت‏شگفت آن‏فدائيان راه خداست.پيروان نهضت و خط عاشورا نيز درس شجاعت را از كربلاآموخته‏اند و از دشمن،هر چه قوى و مجهز و مسلح باشد،بيمى به دل راه نمى‏دهند.
شهامت نيروهاى بسيجى در سالهاى دفاع مقدس در جبهه‏هاى ايران،الهام گرفته ازعاشوراست.
حسين اى درس آموز شجاعت
بسيجى از تو آموزد شهامت
به روى سينه و پشت بسيجى
نوشته:يا زيارت،يا شهادت[3]

*********
شراف

به معناى بلندى است.نام منزلى از منزلگاههاى ميان مكه تا كوفه كه امام حسين‏«ع‏»
آنجا هم فرود آمد.منطقه‏اى پر آب و درخت كه تا واقصه(يكى ديگر از منزلگاهها)5/7كيلومتر فاصله دارد.حر در اينجا راه را بر حسين‏«ع‏»بست.امام و همراهان شب را آنجاماندند. سحرگاهان حضرت به جوانان كاروان دستور داد تا مى‏توانند آب بسيارى ذخيره‏بردارند.همه مشكها و ظرفها را پر از آب كردند.پس از حركت از آنجا بود كه با سپاه حربرخورد كردند كه همه تشنه بودند.حضرت فرمود تا سپاه حر،حتى اسبهاى آنان را باآبهاى ذخيره سيراب كنند.[4] شراف،نام مردى بوده كه در اين محل چشمه و چاههاى‏پرآبى احداث كرده بود.[5]

*********
شريعه

در لغت،به معناى راهى است كه به آب رود،يا دريا منتهى مى‏شود،آبشخور،جاى‏برداشتن آب از رودخانه،نهر كوچكتر كه آب رود،از آن طريق بر دشت،مسلط مى‏شود.
لغات ديگر اين اصطلاح عبارت است از:مشرع،مشرعه،شرعه،مشرب،منهل،ورد،مورد،آبخور، آبشخور،شريعه فرات[6].در روز عاشورا،عباس بن على‏«ع‏»براى آب آوردن‏از فرات به شريعه رفت.در حاشيه رودخانه فرات،منطقه نخلستانى بود.در همان شريعه‏بود كه در پشت نخل كمين كرده دست راست او را از كار انداختند و در همان مسير به‏شهادت رسيد و همانجا نيز دفن شد.

*********
شعار امام حسين‏«علیه السلام‏»

مسلمانان،در جنگهاى صدر اسلام،شعارهاى بخصوصى داشتند.پيامبر و ائمه‏«ع‏»نيزشعار خاص داشتند.گاهى اين شعار در نگين انگشتر حك مى‏شد.امام صادق‏«ع‏»فرمود.
شعار ما«يا محمد يا محمد»است،شعار حسين،«يا محمد»بود.[7]

*********
شعارهاى عاشورا

برخى از كلمات سيد الشهدا«ع‏»چه در فاصله مدينه تا كربلا و چه در روز عاشورا،داراى پيامهاى مؤثر و ديدگاههاى الهام‏بخش براى جهاد و كرامت است.اين سخنان يا درضمن خطبه‏ها آمده است،يا رجزها و اشعار آن حضرت،و حالت‏شعارى به خود گرفته‏است.مى‏توان هدف حسينى و انديشه‏ها و روحيه‏هاى عاشورايى را از آنها دريافت و آن‏فرازهاى فروزان را شعارهاى نهضت عاشورا دانست.برخى از اين شعارها چنين است:
1-«على الاسلام السلام،اذ بليت الامة براع مثل يزيد»[8](اين را در پاسخ مروان درمدينه فرمود،كه از آن حضرت مى‏خواست تا با يزيد بيعت كند).
2-«و الله لو لم يكن ملجا و لا ماوى لما بايعت‏يزيد بن معاوية‏»[9](در پاسخ برادرش‏محمد حنفيه فرمود).
3-«انى لا ارى الموت الا سعادة و الحياة مع الظالمين الا برما»[10](خطاب به يارانش در كربلا) .
4-«الناس عبيد الدنيا و الدين لعق على السنتهم يحوطونه مادرت معايشهم فاذا محصوابالبلاء قل الديانون‏»[11](در مسير رفتن به كربلا در منزلگاه ذى حسم).
5-«الا ترون ان الحق لا يعمل به و ان الباطل لا يتناهى عنه؟فليرغب المؤمن في لقاء ربه‏محقا.. .»[12](در كربلا خطاب به اصحاب خويش فرمود).
6-«خط الموت على ولد آدم مخط القلادة على جيد الفتاة‏»[13](از سخنرانى امام‏حسين‏«ع‏»در مكه پيش از خروج به سوى كوفه،در ميان جمعى از خانواده،ياران‏و شيعيان خويش).
7-«من راى سلطانا جائرا مستحلا لحرام الله،ناكثا عهده مخالفا لسنة رسول الله يعمل‏فى عباد الله بالاثم و العدوان فلم يغير عليه بفعل و لا قول كان حقا على الله ان يدخله‏مدخله‏»[14] (در منزلگاه بيضه،در مسير كوفه،خطاب به سپاه حر).
8-«ما الامام،الا العامل بالكتاب و الآخذ بالقسط و الدائن بالحق و الحابس نفسه على ذات‏الله‏»[15] (امام اين صفات امام راستين را در پاسخ به دعوتنامه‏هاى كوفيان نوشت وتوسط مسلم بن عقيل به كوفه فرستاد).
9-«سامضى و ما بالموت عار على الفتى اذا ما نوى حقا و جاهد مسلما»[16](شعر ازديگرى است، اما امام حسين‏«ع‏»آن را در پاسخ به تهديدهاى حر،در مسير كوفه خواند).
10-«رضى الله رضانا اهل البيت،نصبر على بلائه و يوفينا اجر الصابرين‏»[17](در خطبه‏اى‏كه هنگام خروج از مكه ايراد نمود،خطاب به اصحاب و ياران فرمود).
(در آستانه‏خروج [18] از مكه به سوى كوفه فرمود و راه خونين و آميخته به شهادت را ترسيم فرمود).
12-«انما خرجت لطلب الاصلاح فى امة جدى‏»[19](در وصيت نامه سيد الشهدا«ع‏»به‏برادرش محمد حنفيه آمده است كه قبل از خروج به سوى مدينه نوشت).
13-«لا اعطيكم بيدى اعطاء الذليل و لا اقر اقرار العبيد[لا افر فرار العبيد]»[20](درسخنرانى صبح عاشورا،خطاب به نيروهاى دشمن فرمود،كه خواستار تسليم شدن آن حضرت بودند).
14-«هيهات منا الذلة،يابى الله ذلك لنا و رسوله و المؤمنون...»[21](در خطاب به سپاه‏دشمن فرمود،پس از آنكه خود را سر دوراهى ذلت و شهادت محير ديد).
15-«فهل هو الا الموت؟فمرحبا به‏»[22](در پاسخ عمر سعد،كه نامه‏اى به آن حضرت‏فرستاد و خواستار تسليم شدن بود).
16-«صبرا بنى الكرام،فما الموت الا قنطرة تعبربكم عن البؤس و الضراء الى الجنان‏الواسعة و النعيم الدائمة‏»[23](خطاب به ياران فداكار خويش در صبح عاشورا،پس ازآنكه تعدادى از اصحابش شهيد شدند).
(كه روز عاشورا هنگام‏پيكار با [24] سپاه دشمن به عنوان رجز حماسى مى‏خواند و شهادت را بر ننگ تسليم،ترجيح مى‏داد).
18-«موت فى عز خير من حياة في ذل‏»[25](كه مرگ سرخ،به از زندگى ننگين است).
19-«ان لم يكن لكم دين و كنتم لا تخافون المعاد فكونوا احرارا فى دنياكم‏»[26](در آخرين‏لحظات پيش از شهادت،وقتى شنيد سپاه كوفه به طرف خيمه‏هاى حرم او حمله‏كرده‏اند،خطاب به پيروان ابو سفيان چنان فرمود).
20-«هل من ناصر ينصر ذريته الاطهار؟»[27]«هل من ذاب يذب عن حرم رسول الله؟»[28] (وقتى سيد الشهدا«ع‏»اين نصرت خواهى و استغاثه را بر زبان آورد كه همه ياران وبستگانش شهيد شده بودند).
از مجموعه اين جملات نورانى و حماسى كه شعارهاى حسين‏«ع‏»در نهضتش‏به شمار مى‏آيد، تاكيد آن امام،بر مفاهيم و ارزشهاى زير به دست مى‏آيد:نابودى اسلام درشرايط سلطه يزيدى، حرمت بيعت با كسى چون يزيد،شرافت مرگ سرخ بر زندگى‏ذلت بار،اندك بودن انسانهاى راستين در صحنه امتحان،لزوم شهادت طلبى در عصرحاكميت باطل،زينت بودن شهادت براى انسان،تكليف مبارزه با سلطه جور و طغيان،اوصاف پيشواى حق،تسليم و رضا در برابر خواسته خداوند،همراهى شهادت طلبان درمبارزات حقجويانه،حرمت ذلت پذيرى براى آزادگان و فرزانگان مؤمن،پل بودن مرگ‏براى عبور به بهشت برين،آزادگى و جوانمردى،يارى خواهى از همه و هميشه در راه‏احقاق حق و...
بقا و جاودانگى عاشورا،در سايه همين تعليمات و آرمانهاست كه در كلام آن حضرت‏جلوه‏گر است و نهضتهاى ضد ستم و ضد استبداد،همواره از اين پيامها و درونمايه‏ها الهام‏گرفته‏اند.
درس آزادى به دنيا داد رفتار حسين
بذر همت در جهان افشاند،افكار حسين
«گر ندارى دين به عالم،لااقل آزاده باش‏
» اين كلام نغز مى‏باشد ز گفتار حسين
«مرگ با عزت زعيش در مذلت بهتر است‏»
نغمه‏اى مى‏باشد از لعل دربار حسين[29]

*********
شفاعت

واسطه شدن در آمرزش گناهان نزد خداوند.مقام برجسته‏اى كه خداوند به پيامبر وائمه و علما و شهدا داده است.مفسران تعبير«مقام محمود»را در قرآن،به شفاعت تفسيركرده‏اند.يكى از شفيعان هم حسين بن على‏«ع‏»است.شفاعت‏حسين‏«ع‏»هم در آخرت‏سبب نجات گنهكاران از عذاب دوزخ است،هم در دنيا سبب فلاح و رستگارى‏علاقه‏مندان به آن حضرت و سوگواران در عزاى اوست.به فرموده پيامبر،همه ديده‏ها درقيامت گريانند،مگر چشمى كه در عزاى حسينى گريسته باشد،كه خندان و مژده يافته به‏بهشت است‏«كل عين باكية يوم القيامة الا عين بكت على مصاب الحسين فانها ضاحكة‏مستبشرة بنعيم الجنة‏».[30] طبق احاديثى،رسول خدا پاداش شهادت حسين‏«ع‏»را بصورت‏حق شفاعت براى گنهكاران امت از خدا دريافت كرده است.
حسين بن على‏«ع‏»شفيع شيعيان است.در زيارتنامه او هم آمده است:«و ان شفعت‏شفعت‏».[31] «فكن لى شفيعا الى الله‏»[32] و«اللهم ارزقنى شفاعة الحسين يوم الورود»[33] درحديث است:«ثلاثة يشفعون الى الله عز و جل فيشفعون:الانبياء ثم العلماء ثم الشهداء»[34].نه‏تنها امام حسين‏«ع‏»بلكه هر شهيدى حق شفاعت دارد و اين مقام را در سايه شهادت يافته‏است.محبان امام حسين‏«ع‏»به شفاعت او معتقدند و باور دارند كه بخاطر گريه و عزادارى‏و محبت نسبت به ابا عبد الله‏«ع‏»،خداوند آنان را عذاب نخواهد كرد.
ناگفته نماند كه حسين بن على‏«ع‏»گر چه شفيع محشر است و گريه بر او گر چه‏بيمه كننده از عذاب دوزخ است،ليكن لياقت‏شفاعت‏يافتن براى ما،در سايه صلاح وپاكى است.عقيده به شفاعت‏حسين‏«ع‏»نبايد دوستداران را به گناه و معصيت،گستاخ وجرى سازد.اينكه بگوييم: «تمام غرق گناهيم و يك حسين داريم‏»،مجوزى براى ارتكاب‏گناه نيست.همانگونه كه مسيحيان معتقدند مسيح به دار آويخته شد تا موجب آمرزش‏مسيحيان شود،عده‏اى نيز از شيعيان فكر مى‏كنند فلسفه شهادت سيد الشهدا آمرزش‏گناهان امت مصطفى‏«ص‏»است و اين خطاست و چنين تفكرى زمينه‏ساز جرات برمعصيت است.شفاعت ابا عبد الله‏«ع‏»درست است،ولى ارتكاب گناه و بى مبالاتى در امردين،به اميد شفاعت آن حضرت،انحراف است. شفاعت آن حضرت شامل كسانى‏مى‏شود كه نماز و واجبات دينى را سبك نشمارند و حق مردم را تضييع نكنند و لايق‏شفاعت او باشند.

*********
شفق سرخ

روايت است از ابن عباس كه سرخى شفق،از روزى ديده شد و پديد آمد كه‏حسين‏«ع‏»شهيد شد و آسمان در شهادت او خون گريست و از آن بيشتر،اين رنگ سرخ‏در افق ديده نشده بود: «ان يوم قتل الحسين‏«ع‏»قطرت السماء دما و ان هذه الحمرة التى‏في السماء ظهرت يوم قتله و لم تر قبله‏».[35] و از امام رضا«ع‏»روايت است:«لما قتل جدى‏الحسين‏«ع‏»امطرت السماء دما و ترابا احمر»[36] كه بارش خون و خاك سرخ را مى‏رساند.
گريست در غمت زمان،به خون نشست آسمان
شب و سياهپوشى‏اش شد آيت عزاى تو
رنگين شدن افق،از جمله نشانه‏ها و آثار شگفت ديگرى است كه در روايات آمده كه‏پس از حادثه كربلا و شهادت امام،در جهان ديده شد.[37] و طبق نقلهاى متعدد در منابع‏مختلف، سابقه شفق سرخ در آسمان،به شهادت ابا عبد الله‏«ع‏»بر مى‏گردد.از محمد بن‏سيرين نيز نقل شده كه اين سرخى آسمان بعد از كشته شدن حسين‏«ع‏»ديده شد و نيز ازامام باقر«ع‏»روايت است كه آسمان در شهادت حضرت يحيى و حضرت حسين‏«ع‏»
سرخ شد.[38]ابو العلاء معرى در اشاره به همين شفق سرخ كه از اثر خون شهداى اهل بيت، على وحسن و حسين‏«عليهم السلام‏»پديدار شده چنين سروده است:[39]
و على الافق من دماء الشهيدين على و نجله شاهدان
فهما في اواخر الليل فجران و فى اولياته شفقان
ثبتا فى قميصه ليجيى‏ء الحشر مستعديا الى الرحمن
اين شفق سرخ كز افق شده پيدا پرتو سيماى سرخ فام حسين است[40]

*********
شمايل

در اصل،به معناى صفتها و خصلتهاى انسان است،اما به چهره و ويژگيها و مشخصات‏صورت نيز گفته مى‏شود.همچنين به صورت نگارى و ترسيم چهره بزرگان دين ونگارگرى وقايع مذهبى‏«شمايل سازى‏»مى‏گويند.«شمايل گردان‏»نيز به كسى گويند كه‏«تصويرهاى قاب كرده بزرگان دين را به معرض نمايش گذارد».[41]از سنتهاى مذهبى قديم در تكايا آن بوده كه در ايام عزادارى براى يادآورى فرات،تشتى پرآب در گوشه‏اى از تكيه مى‏نهادند،و علمى را به ستونى به نشانى علمدارى‏حضرت عباس مى‏بستند و بر روى پرده‏ها يا ديوارها شمايلى از شهادت هفتاد و دو تن‏مى‏كشيدند و در و ديوار را رنگ عزا مى‏دادند،تا هماهنگ با محتواى تعزيه و شبيه خوانى‏باشد.شمايل نگارانى هم همواره بوده‏اند كه ذوق و هنر خويش را در راه ابا عبد الله‏«ع‏»وموضوعات دينى مربوط به ائمه وقف مى‏كردند.و كسانى با عنوان‏«پرده‏دار»به مرثيه‏خوانى پاى اين شمايل و تصويرهاى مذهبى مى‏پرداختند.به آنان‏«شمايل خوان‏»هم‏مى‏گفتند.تابلوهاى تصويرگران وقايع مذهبى،بر محور قصص قرآنى،جنگهاى پيامبر وحضرت على‏«ع‏»،ثبت وقايع عاشورا،خروج مختار و...است.

*********
شور زدن

از اصطلاحات خاص عزادارى و نوحه خوانى است.وقتى سينه‏زنى يا زنجير زنى به‏نقطه اوج خود مى‏رسد،ريتم حركات و صداها سريعتر و پرشورتر شده،با كلماتى‏همچون‏«حسين حسين‏»و...بر سر و سينه مى‏زنند.گاهى هم كسانى در اين حال غش‏مى‏كنند و از خود بى خود مى‏شوند،آنان را از ميان جمع بيرون برده،آب به چهره‏اش‏مى‏ريزند تا به خود آيد.وقتى دسته‏هاى عزادار و زنجير زن به حال‏«شور»مى‏رسند،طبلهاو سنجها را با شدت بيشترى به صدا در مى‏آوردند.اين حالت در عزاداريهاى برخى شهرهابيشتر رايج است.

*********
شهادت

حاضر بودن،گواهى دادن،كشته شدن در راه خدا.در فرهنگ قرآنى،از شهادت باتعبير«قتل فى سبيل الله‏»ياد شده است:«و لا تقولوا لمن يقتل فى سبيل الله اموات بل‏احياء و لكن لا تشعرون‏»[42] به كسانى كه در راه خدا كشته مى‏شوند،مرده نگوييد،بلكه آنان‏زنده‏اند،ولى شما درك نمى‏كنيد.نيز،خداوند مشترى اموال و جانهاى كسانى است كه درراه خدا مى‏جنگند، مى‏كشند و كشته مى‏شوند و پاداش بهشت از خداوند مى‏گيرند:«ان‏الله اشترى من المؤمنين انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة يقاتلون فى سبيل الله فيقتلون ويقتلون...»[43]اين فداكارى و از جان گذشتگى در راه خدا و دين،نهايت رستگارى انسان مؤمن‏است و آنان كه جان خويش را بر سر دين مى‏نهند،هم به كاميابى ابدى در آخرت‏مى‏رسند،هم شهادتشان سرچشمه الهام و الگوى فداكارى براى ديگران محسوب‏مى‏شود.نخستين شهيد اسلام،«سميه‏»مادر عمار ياسر بود كه با نيزه ابو جهل در زيرشكنجه به شهادت رسيد.پس از او نيز مسلمانانى كه چه زير شكنجه‏ها،چه در جبهه‏هاى‏نبرد با مشركان و چه در دفاع از حق و مواجهه با حكام ستمگر جان باخته‏اند،همواره‏سرمشق آزادگان خداجوى بوده‏اند.
در علت نامگذارى چنين مرگى به‏«شهادت‏»،گفته‏اند:«يا بدان جهت است كه‏فرشتگان حمت‏خدا در صحنه شهادت حضور مى‏يابند،يا بدان سبب كه خدا و رسول،به بهشتى بودن شهدا گواهى مى‏دهند،يا اين كه شهيد در قيامت،همراه انبيا بر امتهاى ديگرگواهى مى‏دهد،يا اين كه شهيد،زنده و حاضر است،به مقتضاى‏«احياء عند ربهم‏يرزقون‏»،يا بدان جهت كه شهيد، به شهادت حق قيام مى‏كند تا كشته شود.»[44]فيض شهادت،چنان ارزشمند است كه اولياء دين همواره از خداوند،آرزوى آن راداشته‏اند.در دعاهاى ما نيز مكرر از خداوند، رخواست‏شهادت شده است و روايات‏بسيارى درباره شهادت و جايگاه شهيد آمده است.رسول خدا«ص‏»فرموده است:«فوق‏كل بر بر حتى يقتل الرجل فى سبيل الله،فاذا قتل فى سبيل الله فليس فوقه بر»[45] بالاتر از هرنيكى،نيكى است،تا آن كه انسان در راه خدا كشته شود.پس چون در راه خدا كشته شد،بالاتر از آن،نيكى نيست.در احاديث است كه:شهادت،برترين مرگ است.قطره خون‏شهيد،نزد خدا از بهترين قطرات است.شهادت موجب آمرزش گناهان مى‏شود.شهيد ازسؤال قبر،مصون است و فشار قبر ندارد و در بهشت،با حوريان هماغوش است.شهيد،حق شفاعت دارد.شهدا اولين كسانى‏اند كه وارد بهشت مى‏شوند و همه به مقام شهيدان‏غبطه مى‏خورند.[46]شيخ مفيد،شهادت را مقامى والا مى‏داند كه آنكه در راه خدا صبر ومقاومتى كند تا آن حد كه خونش ريخته شود،روز قيامت از امناى والا مرتبه الهى‏محسوب مى‏شود.[47] نظر به وجه الله،از خصوصيات شهيد است و اين نتيجه نفى بعد لجنى‏از وجود خويش و رسيدن به خلود و قداست كامل در سايه شهادت است.
در مكتب خاندان وحى،«شهادت‏»مطلوب و معشوق آنان است و امامان،يا مقتول ويا مسموم بوده‏اند و مرگشان شهادت بوده است.گر چه جان ائمه و اولياء خدا و بندگان‏خالص،عزيز است، ولى دين خدا عزيزتر است.بنابر اين جان بايد فداى دين گردد تا حق،زنده بماند و اين، همان‏«سبيل الله‏»است.
شما راه خدا را باز كرديد
شهادت را شما آغاز كرديد
به خون خفتيد،تا آيين بماند
فدا كرديد جان،تا دين بماند[48]
در دوران سيد الشهدا،شرايطى پيش آمده بود كه جز با حماسه شهادت،بيدارى امت‏فراهم نمى‏شد و جز با خون عزيزترين انسانها،نهال دين خدا جان نمى‏گرفت.اين بود كه‏امام و اصحاب شهيدش،عاشقانه و آگاهانه به استقبال شمشيرها و نيزه‏ها رفتند تا با مرگ‏خونين خويش،طراوت و سرسبزى اسلام را تامين و تضمين كنند و اين سنت،همچنان‏در تاريخ باقى ماند و«شهادت‏»،درس بزرگ و ماندگار عاشورا براى همه نسلها و عصرهاگشت.به فرموده امام خمينى‏«قدس سره‏»:«خط سرخ شهادت،خط آل محمد و على‏است و اين افتخار از خاندان نبوت و ولايت به ذريه طيبه آن بزرگواران و به پيروان خط‏آنان به ارث رسيده است‏».[49] كسى مى‏تواند به اين جايگاه رسد،كه رشته‏هاى علايق‏جسمانى و حيات مادى را گسسته باشد و عشق به حيات برتر،او را مشتاق شهادت سازد.
گذشتن از اين موانع و رسيدن به آن وارستگى و رهايى از تعلقات،ايمانى بالا مى‏طلبد و به‏همين جهت است كه شهادت،نزديكترين طريق و راه ميان بر براى رسيدن به خدا وبهشت است.
زنده است هر كه كشته شود در مناى دوست
بيگانه نيست آنكه شود آشناى دوست
گردن نهد به سلسله غم،اسير عشق
تير بلا به جان بخرد مبتلاى دوست
جان شبنم است و در پى خورشيد،پر كشد
گر بشنود نواى دل از نينواى دوست
بر لوح دهر،زنده جاويد مى‏شود
آنكس كه عاشقانه بميرد براى دوست
در مروه مراد،شود كامياب دل
با پاى سر هر آنكه دود در صفاى دوست
ارزنده‏تر ز گوهر ناياب مى‏شود
جانى كه خاك گردد و افتد به پاى دوست
بوسيدنى است‏سنگ مزار شهيد عشق
بوييدنى است تربت پاك گداى دوست[50]
غير از كشتگان ميدان جهاد،در روايات اسلامى كسان ديگرى هم كه نوعى رنج كشيده‏و تلاش داشته‏اند و جان در آن راه باخته‏اند،«شهيد»محسوب شده‏اند،همچون كسى كه‏در دفاع از مال،جان،شرف و ناموس خود و براى احقاق حق خويش كشته شود،يا آنكه‏در مهاجرت در راه خدا جان بسپارد،يا آنكه با ايمان كامل و با محبت اهل بيت و در حال‏انتظار فرج براى حاكميت عدل جان بدهد،نيز كسى كه در راه طلب علم بميرد يا در غربت‏مرگش فرا رسد،يا زنى كه هنگام زايمان،جان بسپارد،يا آنكه در راه عمل به وظيفه امر به‏معروف و نهى از منكر كشته شود.

*********
شهادت طلبى

آن دم كه به خون خود وضو مى‏كردم
دانى زخدا چه آرزو مى‏كردم؟
ايكاش مرا هزار جان بود به تن
تا آنهمه را فداى او مى‏كردم[51]
از الفباى برجسته نهضت عاشورا و از روحيات والاى حسين بن على‏«ع‏»و يارانش، عنصر«شهادت طلبى‏»بود،يعنى مرگ در راه خدا را«احدى الحسنيين‏»دانستن ودريچه‏اى براى وصول به قرب خدا و بهشت برين ديدن و از اين رو شيفتگى و بى‏صبرى‏براى درك فضيلت‏شهادت.
امام حسين‏«ع‏»در خطبه‏«خط الموت...»به آن تصريح مى‏كند و با جمله‏«من كان‏باذلا فينا مهجته فليرحل معنا»ياران شهادت طلب را هم بر مى‏گزيند و به مسلخ عشق،كربلا مى‏برد. اينگونه به استقبال مرگ رفتن،چون مبتنى بر درك والاترى از فلسفه حيات‏است،با خودكشى متفاوت است.خودكشى و خود را به هلاكت افكندن،شرعا حرام وعقلا ناپسند است،اما استقبال از مرگ به خاطر ارزشهاى متعالى،مشروع و معقول است.
حتى اگر انسان بداند در يك حماسه و مبارزه به شهادت خواهد رسيد،مرگ او خودكشى‏نيست،چون گاهى تكليف ايجاب مى‏كند كه جان را فداى دين كند،چون دين، گراميتر ازانسان است.
دين خدا عزيزتر است از وجود ما
اين دست و پا و چشم و سر و جان فداى دوست
حل اين معما(آگاهانه سراغ مرگ رفتن)تنها با درك و برداشت متعالى‏تر از زندگى والاو كرامت انسانى ميسر است.اينكه امام حسين‏«ع‏»هم از شهادت خود آگاه است و با همين‏علم، به كربلا مى‏رود،به همين نكته بر مى‏گردد.آن حضرت مرگ سرخ را بهتر از زندگى‏ننگين مى‏داند:«لا ارى الموت الا سعادة و الحياة مع الظالمين الا برما».
اين فرهنگ،پذيرفته همه اقوام و ملتهاست و اين نوع مرگ انتخابى و آگاهانه،مكمل‏حيات شرافتمندانه است،نه در تناقض با آن.چون مرگ،پايان نيست تا كسى با انتخاب‏مرگ،به پايان يافتن خويش كمك كرده باشد.مرگ سرخ و شهادت،نوع كمال يافته‏ترى ازحيات است.امام حسين‏«ع‏»با علم به شهادت در حادثه كربلا به آن قربانگاه رفت،تا درسايه شهادتش،اسلام زنده بماند و حق،حيات يابد.اين،هدفى است ارزشمند كه مى‏سزدچون حسين‏«ع‏»هم قربانى آن گردد.سيد الشهدا«ع‏»اين راه را برگزيد و آن را پيش پاى‏بشريت گشود و روندگان اين صراط جاودانه،همه شاگردان مكتب عاشورايند.
تو اسوه شهادتى،معلم شهامتى
خوشا كسى كه پانهد به مكتب ولاى تو
اصحاب امام حسين‏«ع‏»نيز در شب عاشورا،يك به يك برخاسته،اين روحيه را ابرازمى‏داشتند و از مرگ،هراسى در دلشان نبود.على اكبر«ع‏»هم در مسير راه كربلا،وقتى‏كلمه استرجاع را از زبان امام حسين‏«ع‏»شنيد و حضرت خبر از آينده شهادت آميز داد،پرسيد:«السنا على الحق؟ »مگر بر حق نيستيم؟فرمود:آرى.على اكبر گفت:«يا ابة لا نبالى‏بالموت‏»پس چه ترسى از مرگ؟ حضرت قاسم هم شب عاشورا وقتى از امام پرسيد كه‏آيا من نيز كشته خواهم شد؟و امام [52] پرسيد:مرگ در نظرت چگونه است؟پاسخ داد:
شيرين‏تر از عسل(احلى من العسل).[53]اينها همه نشان دهنده اين روحيه و انديشه است كه مرگ در راه عقيده و شهادت درراه خدا،آرزوى قلبى وارستگانى است كه رشته تعلقات دنيوى را بريده و به حيات برين ورزق الهى در سايه شهادت دل بسته‏اند.در اشعارى هم كه امام حسين‏«ع‏»روز عاشورا ياقبل از آن روز مى‏خواند،اين مفهوم مطرح بود.از جمله:
و ان يكن الابدان للموت انشات
فقتل امرء بالسيف فى الله افضل
و نيز در رجزهاى آن حضرت،مرگ را بر زندگى ذلت‏بار ترجيح دادن مى‏درخشد:
«الموت اولى من ركوب العار».[54]حضرت زينب‏«ع‏»در خطبه‏اش در مجلس يزيد،بر اين‏شهادتها افتخار مى‏كند:«...فالحمد لله رب العالمين الذى ختم لاولنا بالسعادة و المغفرة ولآخرنا بالشهادة و الرحمة‏».[55]حضرت سجاد«ع‏»نيز در برابر تهديدى كه ابن زياد كرد كه آن‏حضرت را بكشند،فرمود:«ا بالقتل تهددنى يابن زياد؟اما علمت ان القتل لنا عادة و كرامتناالشهادة‏»مرگ،براى ما عادت است و شهادت،افتخار ماست،مرا از مرگ مى‏ترسانى؟
امام خمينى‏«قدس سره‏»فرمود:«مرگ سرخ،بمراتب از زندگى سياه است و ما امروز به‏انتظار شهادت نشسته‏ايم،تا فردا فرزندانمان در مقابل كفر جهانى با سرافرازى بايستند».[56]

*********
شهيد نماز

سعيد بن عبد الله،از اصحاب شهيد امام حسين‏«ع‏»كه روز عاشورا،پيكر خود را سپرتيرهاى دشمن ساخت تا امام حسين‏«ع‏»نمازش را بخواند.اضافه بر زخم شمشيرها ونيزه‏هايى كه بر بدن داشت،13 تير هم بر پيكرش نشسته بود كه بر زمين افتاد و شهيد شد.[57]خود ابا عبد الله‏«ع‏»را نيز مى‏توان سر سلسله شهيدان نماز دانست،چرا كه براى احياء دين‏و نماز و امر به معروف و نهى از منكر شهيد شد و قيامش،«اقامه نماز»بود(اشهد انك قداقمت الصلاة...)[58] شب عاشورا را نيز براى نماز و قرائت قرآن از سپاه دشمن مهلت‏خواست،ظهر عاشورا هم در آن ميدان خون و شهادت به نماز اول وقت ايستاد.به‏ابو ثمامه صائدى نيز كه هنگام ظهر عاشورا،اذان وقت را به ياد سيد الشهدا«ع‏»آورد وهمراه آن حضرت آخرين نماز را خواند، «شهيد نماز»گفته‏اند.

*********
شير كربلا

به نقل مردى از قبيله بنى اسد،پس از آنكه حسين بن على‏«ع‏»و اصحابش شهيد شدندو سپاه كوفه از كربلا كوچ كرد،هر شب شيرى از سمت قبله مى‏آمد و به قتلگاه كشتگان‏مى‏رفت و بامدادان بر مى‏گشت.يك شب ماند تا ببيند قصه چيست.ديد آن شير،بر جسدامام حسين‏«ع‏»نزديك مى‏شد و حالت گريه و ناله داشت و چهره خود را بر آن جسدمى‏ماليد.[59] بر اساس همين نقل نيز،در مراسم شبيه خوانى و تعزيه كربلا،كسى در پوست‏شير مى‏رود و در ميدان نبرد حاضر مى‏شود و پس از آنكه سيد الشهدا كشته مى‏شود خودرا به بالين پيكر او مى‏رساند و بر نعش امام حسين‏«ع‏»مى‏گريد و اين صحنه،سبب تاثر وگريه تماشاگران تعزيه مى‏شود.

*********
شيعه امام حسين‏«علیه السلام‏»

شيعه يعنى پيرو.پيروى در فكر،عمل،اخلاق،مواضع سياسى و عقايد دينى.گر چه‏شيعه حسين،شيعه على و ائمه ديگر عليهم السلام نيز هست و تشيع،در خط ائمه واهل بيت بودن است،اما حسين بن على‏«ع‏»در ابعاد خاصى كه زندگى و جانش را بر سرآنها نهاد،حالت الگويى دارد و اسوه است.آن حضرت،براى احياء دين قيام كرد و خود رافداى راه خدا ساخت.شيعه او نيز بايد اينگونه باشد.شيعه سيد الشهدا،بايد در خصلتهايى‏و اعمالى چون:خودسازى، خداترسى،گناه گريزى،تقوا،اطاعت امر خدا،امر به معروف‏و نهى از منكر،اقامه و احياء نماز، تلاش در مسير رضاى حق،جود و كرامت،عزت نفس،گريز از ذلت و زبونى و سازش با طاغوتها و حكومتهاى ستم،مبارزه با باطل،جهاد وشهادت،روحيه ايثار و شهادت طلبى،قاطعيت و صلابت در راه عقيده و...به آن پيشواى‏شهيد تاسى كند.اين،راه حسين و راه پدران و فرزندان حسين است و شيعگى يعنى‏ديندارى و ورع.
شيعه بايد آبها را گل كند
خط سوم را به خون كامل كند
خط سوم خط سرخ اولياست
كربلا بارزترين منظور ماست
شيعه يعنى تشنه جام بلا
شيعگى يعنى قيام كربلا
شيعه يعنى بازتاب آسمان
بر سر نى جلوه رنگين كمان
از لب نى بشنوم صوت تو را
صوت‏«انى لا ارى الموت‏»تو را
شيعه يعنى امتزاج ناز و نور
شيعه يعنى راس خونين در تنور
شيعه يعنى هفت وادى اضطراب
شيعه يعنى تشنگى در شط آب[60]
از انبوه روايات مربوط به اوصاف شيعه،تنها به يكى اشاره مى‏كنيم،از امام صادق‏«ع‏»
كه به مفضل فرمود:از فرومايگان بپرهيز،چرا كه شيعه على‏«ع‏»شكم و شهوت خود راحفظ مى‏كنند و اهل جهادند و تلاش براى خدا:«انما شيعة على من عف بطنه و فرجه واشتد جهاده و عمل لخالقه و رجا ثوابه و خاف عقابه فاذا رايت اولئك فاولئك شيعة‏جعفر».[61]محبتى كه در دل شيعيان و دوستداران شهيد كربلاست،بجاست كه آنان را به همرنگى‏و همسويى و سنخيت فكرى،اخلاقى و عملى با مولايشان بكشد و در گفتار و كردار،شيعه حسين باشند،نه تنها در ادعا و شعار.خود امام‏«ع‏»نيز هنگام حركت از مكه به سوى‏كربلا،كسانى را به همراهى خويش در اين سفر مقدس و نهضت‏خدايى دعوت كرد كه‏اهل فدا كردن جان در راه ائمه كه راه خداست باشند و شوق ديدار الهى در دلشان باشد:
«من كان فينا باذلا مهجته موطنا على لقاء الله نفسه فليرحل معنا...».[62]

پی نوشتها:

1- بحار الانوار،ج 45،ص 138 و 174.
2- ارشاد،شيخ مفيد،ج 2،ص 111(چاپ كنگره شيخ مفيد).
3- از مؤلف.
4- الحسين فى طريقه الى الشهادة،على بن حسين هاشمى،ص 94.
5- مقتل الحسين،مقرم،ص 213.
6- لغت‏نامه،دهخدا.
7- معالى السبطين،ج 2،ص 32.
8- موسوعة كلمات الامام الحسين،ص 284.
9- بحار الانوار،ج 44،ص 329،اعيان الشيعه،ج 1،ص 588.
10- بحار الانوار،ج 44،ص 381.
11- تحف العقول(چاپ جامعه مدرسين)،ص 245،بحار الانوار،ج 75،ص 117.
12- مناقب،ابن شهر آشوب،ج 4،ص 68.
13- لهوف،ص 53،بحار الانوار،ج 44،ص 366.
14- وقعة الطف،ص 172،موسوعة كلمات الامام الحسين،ص 361.
15- بحار الانوار،ج 44،ص 334.
16- همان،ص 378.
17- همان،ص 366،اعيان الشيعه،ج 1،ص 539.
18- همان.
19- مناقب،ابن شهر آشوب،ج 4،ص 89.
20- مقتل الحسين،مقرم،ص 280.
21- نفس المهموم،ص 131،مقتل خوارزمى،ج 2،ص 7.
22- موسوعة كلمات الامام الحسين،ص 382.
23- نفس المهموم،ص 135،معانى الاخبار،ص 288.
24- مناقب،ابن شهر آشوب،ج 1،ص 68.
25- بحار الانوار،ج 44،ص 192.
26- همان ,ج 45, ص51.
27- ذريعة النجاة،ص 129.
28- بحار الانوار،ج 45،ص 46.
29- حسين پيشواى انسانها،ص 70(شعر از فضل الله صلواتى).
30-بحار الانوار،ج 44،ص 293.روايات مربوط به آثار و پاداش گريه بر آن حضرت در بحار الانوار، ج 44،ص 278 به بعد.
31- مفاتيح الجنان،ص 419،اعمال حرم مطهر امام حسين‏«ع‏».
32- همان،ص 442،زيارت نيمه رجب.
33- همان،ص 458،زيارت عاشورا.
34- بحار الانوار،ج 8،ص 34.
35- احقاق الحق،ج 11،ص 461.
36- اثبات الهداة،ج 5،ص 179.
37- بحار الانوار،ج 45،ص 204 به بعد،عبرات المصطفين،ج 2،ص 174.
38- اثبات الهداة،ج 5،ص 199،تاريخ الاسلام،ج 5،ص 15.
39- مناقب،ابن شهر آشوب،ج 4،ص 55.
40- قاسم رسا.
41- فرهنگ فارسى،معين.
42- بقره،آيه 154.
43- توبه،آيه 111.
44- مجمع البحرين،واژه‏«شهد».
45- بحار الانوار،ج 97،ص 10(چاپ بيروت).
46- روايات مربوط به شهادت و فضيلت‏شهدا را از جمله در منابع زير مطالعه كنيد:بحار الانوار،ج 97،وسائل‏الشيعه،ج 11،ميزان الحكمه،ج 5،كنز العمال،ج 4،و كتاب‏«خط سرخ شهادت‏»از بنياد شهيد.
47- اوائل المقالات،شيخ مفيد(چاپ كنگره شيخ مفيد)ص 114.
48- از مثنوى‏«اهل بيت آفتاب‏»از مؤلف.
49- صحيفه نور،ج 15،ص 154.
50- از مؤلف.
51- رمضانعلى گلدون.
52- حياة الامام الحسين،ج 3،ص 73،لهوف،ص 26.
53- اثبات الهداة،ج 5،ص 204.
54- كشف الغمه،ج 2،ص 32.
55- بحار الانوار،ج 45،ص 135.
56- صحيفه نور،ج 9،ص 97.
57- مقتل الحسين،مقرم،ص 304،به نقل از لهوف.
58- زيارت وارث(مفاتيح الجنان،ص 429).
59- ناسخ التواريخ،(جلد امام حسين)،ج 4،ص 23.
60- از مثنوى بلند«شيعه‏نامه‏»محمدرضا آقاسى،كيهان،تاريخ 12/6/71.
61- سفينة البحار،ج 1،ص 723.
62- لهوف،ص 53.

منبع: فرهنگ عاشورا